Voor wie oorlog heeft meegemaakt, gaat oorlog nooit voorbij. Met die woorden gaven we in het dorp De Kwakel invulling aan het thema van de dodenherdenking 2023: Leven Met Oorlog. Op verzoek van het plaatselijke Comité 4 Mei schreef en las ik onderstaande tekst.
Voor wie oorlog heeft meegemaakt, gaat oorlog nooit voorbij. Ooggetuigen van gruweldaden houden wat zij hebben gezien voor altijd op hun netvlies. Slachtoffers van oorlogsleed herbeleven wat zij hebben meegemaakt keer op keer, wanneer toevallige gebeurtenissen of nieuwsberichten op televisie herinneringen oproepen. Voor wie door oorlog een geliefde verliest, staat oorlog gelijk aan verlies en verdriet.
Bij het thema Leven Met Oorlog moet ik denken aan Liesbeth List. Ik leerde haar zo’n 30 jaar gelden kennen. We hadden wat je noemt een werkrelatie, die uitmondde in een bijzondere, vriendschappelijke band. Liesbeth List, een weergaloos chansonnière, een vedette en… een oorlogsslachtoffer.
Liesbeth List werd geboren in 1941 in Bandung in het voormalige Nederlands-Indië. Nadat Japan, bondgenoot van Duitsland, de eilanden had bezet, werd Liesbeths vader op verschillende plaatsen in Azië als dwangarbeider tewerkgesteld. Liesbeth en haar moeder kwamen terecht in een interneringskamp. Het leven in het kamp was zwaar, vooral voor de vrouwen, die er werden vernederd en misbruikt.
Liesbeth, haar moeder en haar vader overleefden de oorlog. Liesbeth en haar moeder werden kort na de bevrijding overgebracht naar een kamp van het Rode Kruis op Sri Lanka. Daar werden moeder en dochter herenigd met de vader van het gezin. Het zou een moment geweest moeten zijn van optimisme en hoop en van een nieuwe start. Van een leven zonder oorlog. Maar het pakte anders uit.
De moeder van Liesbeth was een van de vrouwen die in het Jappenkamp als troostmeisje was misbruikt door de Japanse overheersers. Ze voelde zich vies, voelde zich vernederd en was er psychisch slecht aan toe. Ze was apathisch geworden, waardoor anderen niet of nauwelijks tot haar konden doordringen. Door wat er gebeurd was, vond ze zichzelf haar man niet meer waard. Zonder het te benoemen droeg ze de zorg voor haar dochtertje over aan haar man en pleegde zelfmoord. 29 jaar jong.
In de jaren die volgden ontmoette de vader van Liesbeth een nieuwe vrouw, ook een oorlogsslachtoffer. Deze vrouw kon, naast de opvoeding van haar eigen kinderen en naast de verwerking van haar eigen oorlogstrauma, de zorg voor de jonge Liesbeth er niet bij hebben.
Op 7-jarige leeftijd werd Liesbeth ter adoptie afgestaan aan de familie List op Vlieland. Hier groeide ze op in een liefdevolle omgeving. Ze kreeg kansen en greep haar kansen. Liesbeth List groeide uit tot een bekende en succesvolle zangeres.
Nederland was eind jaren zestig niet bekend met het oorlogsverleden van Liesbeth List. Zij zong de Mauthausen Cycles van componist Mikis Theodorakis, over de verschrikkingen in de werk- en concentratiekampen in Duitsland, en kreeg daar kritiek op. Wie dacht zij wel dat ze was, dat ze over de oorlog zou mogen zingen? En moesten we die oorlog na zoveel jaar niet eens vergeten? Maar Liesbeth zong dapper door; jaar na jaar op 4 mei en tijdens vele andere herdenkingsgelegenheden.
Zij zong: ‘Oh liefste als je terug zult komen, kus me’ en dacht aan haar ouders, aan haar moeder die ze nooit echt heeft gekend, aan haar vader bij wie ze niet heeft kunnen opgroeien. En ze zong: ‘Als deze oorlog ooit nog eindigt, oh mijn liefste’ en drukte haar nagels diep in de palmen van haar hand, zodat ze fysieke pijn zou voelen, om de pijn van oorlog, de pijn in haar hart, de pijn die nooit voorbij gaat, tijdens het zingen niet te hoeven voelen.
Liesbeth List is een van de velen. Een van de vele slachtoffers van oorlog. Een van de velen die heeft moeten leren leven met oorlog. Een van de velen die heeft ervaren dat oorlog nooit echt voorbij gaat.
Ik las deze tekst ter herinnering aan het levensverhaal van Liesbeth List. En boven alles ter herinnering aan allen die hebben geleefd in oorlog. Ter herinnering aan allen die als gevolg daarvan hebben moeten leven met oorlog. En niet in de laatste plaats ter herinnering aan en in het volste besef dat velen, ook in deze tijd en niet eens heel erg ver weg, nog altijd leven in en leven met oorlog.
Voor wie oorlog heeft meegemaakt, gaat oorlog nooit voorbij.
Daan Bartels, 4 mei 2023
Voorgelezen bij de dodenherdenking in De Kwakel
Zij zong: ‘Oh liefste als je terug zult komen, kus me’ en dacht aan haar ouders. Aan haar moeder die ze nooit echt heeft gekend. Aan haar vader bij wie ze niet heeft kunnen opgroeien.
Foto’s: Dirk Plasmeijer
